Zespół Szkół nr 10

Realizacja projektu trwa. Dokonaliśmy wyboru zabytków, opracowujemy kartę dla wybranych obiektów, opisujemy fasady budowli. Wytyczyliśmy trasę zwiedzania miasta szlakiem zabytków Huty Donnersmarcka, można ją zobaczyć na mapie zamieszczonej poniżej. Na trasie umieściliśmy opisy wybranych obiektów. Życzymy miłego zwiedzania!

Budynki pozostałe po Hucie Zabrze - wcześniej Huta Donnersmarck - Historia huty "Donnersmarck" rozpoczyna się w roku 1850, kiedy to hrabia (później książę) Guido Henckel von Donnersmarck, mając do dyspozycji koksujący węgiel z kopalni "Concordia" (założonej przez jego ojca) decyduje się na otwarcie najpierw warsztatu hutniczego z prymitywną koksownią i budowę dwa lata później dwóch wielkich pieców. W 1872 roku huta wraz z koksownią (nieistniejące już Zakłady Koksochemiczne „Concordia”) oraz kopalnią węgla „Concordia” (również nie istnieje) przekształcono w spółkę akcyjną "Donnersmarckhütte, Oberschlesische Eisen- und Kohlewerke Aktiengesellschaft". (Huta Donnersmarck, Górnośląska Stalowo-Węglowa Spółka Akcyjna). Zakład był wciąż rozbudowywany i unowocześniany. Szczytowym osiągnięciem było wytworzenie 120 tys. ton surówki i 35 tys. ton odlewów w 1913 roku. Od około 1870 roku pracowników obejmował system świadczeń i ubezpieczeń społecznych. W całych Prusach i Europie huta zasłynęła z dwóch przede wszystkim konstrukcji. Był to imponujący swą sylwetką do dziś dworzec kolejowy we Wrocławiu i tzw. Wieża Górnośląska Poznańskiej Wystawy Przemysłu Rzemiosła i Rolnictwa z 1911 roku, w której znajdowała się wystawa osiągnięć górnośląskiego przemysłu. Po wojnie huta przyjęła nazwę "Zabrze". Pod koniec lat 90-tych prawie wszystkie wydziały zakładu zostały zlikwidowane, a na ich terenie powstało w 2003 roku Centrum Handlowe „Platan”. Jego nazwa pochodzi od dużej liczby drzew - platanów sąsiadujących z architekturą przemysłową. Prawdopodobnie Donnersmarckowie sadzili te drzewa, aby upamiętnić przyjście na świat kolejnego członka rodu.

Znajdujacy się tu mur oporowy z basztami, to cenny zespół zabytków techniki związanych z miejscowym hutnictwem, który reprezentuje kamienno-ceglany mur o długości ponad 230m i wysokości ponad 13 m, do którego wkomponowane są dwie baszty gichtowe o wysokości 14 m. Dostarczały wsad do znajdujących się tu czterech wielkich pieców.

Obok huty powstały obiekty socjalne huty jak: kasyno z salą teatralną, basen, sala gimnastyczna, biblioteka, szkoły dla dzieci pracowników i dokształcające dla robotników. Najważniejszym śladem w architekturze miasta, jaki pozostawiła huta to osiedla robotnicze, powstałe z początkiem XX wieku, popularnie zwane Zandką (Sandkolonie).

Siedziba Urzędu Miejskiego - Dawna dyrekcja Huty Donnersmarcka - Budynek wzniesiony w 1907 roku w stylu modernizmu wg projektu berlińskich architektów Arnolda Hartmanna i Grünewalda. Elewacja frontowa jest symetryczna artykułowana pilastrami z insygniami górnictwa. Kamienny portal wejściowy ozdobiony figurami cherubinów – nad portalem w ozdobnym kartuszu umieszczono datę budowy. W mansardowym dachu wieżyczka blaszana z tarczą zegarową, zwieńczona na kształt tempietta.

Kościół św. Wawrzyńca w Zabrzu Mikulczycach - Wzniesiony w latach 1892r. - 1896r. w stylu neogotyckim. Budowa współfinansowana przez hrabiego Guido Henckel von Donnersmarck.

Dwór w Mikulczycach - Zwany "Neuhof", czyli "Nowy Dwór ". Folwark powstał w 1837r. W roku 1858 pod zarządem Donnersmarcków powstaje tu cegielnia, w 1859 garncarnia, w latach 60 kamieniołom, natomiast w 1871 gorzelnia.

Wieża ciśnień - Znajduje się na terenie zlikwidowanej dawnej huty Donnersmarcka. Wzniesiono ją w 1871 roku w stylu uproszczonego neogotyku Jest prawdopodobnie dziełem inżyniera budowlanego huty. Trzon wieży w formie nietynkowanego ceglanego „kielicha” zwężającego się ku górze częściowo oparty jest na kamiennym cokole. Cylindryczny trzon zwieńczony jest stalowym zbiornikiem obudowanym drewniano-metalową konstrukcją z pięknym deskowaniem - wysuniętą poza lico trzonu. Całość nakryta spłaszczonym stożkowym dachem z lukarnami. Całkowita wysokość budowli to około 30m. Zachowane do niedawna spiralne schody niestety padły łupem „złomiarzy”. Jest najstarszą stojącą wieżą ciśnień w woj. Śląskim, utrzymaną w tradycyjnym kielichowym typie.

Zabytkowa Kopalnia Węgla Kamiennego "Guido" -z drugiej połowy XIX w. i początku XX w. Powstanie kopalni Guido wiąże się z XIX wieczną rewolucją przemysłową na Śląsku. Książe Guido Henckel von Donnersmarck, wielki magnat ziemski i przemysłowy tego okresu był założycielem i właścicielem kopalni nazwanej jego imieniem, która powstała w 1855 roku dla eksploatacji węgla kamiennego na potrzeby huty, również do niego należącej. Już w latach 80 XX w. podjęto próby przekształcenia nieczynnej już kopalni w skansen górniczy. W 1987 r. kopalnia została wpisana do rejestru zabytków. Do zwiedzania udostępniono ją w czerwcu 2007 r. Ekspozycja obejmuje sieć podziemnych chodników na poziomie 170 m i 320m, do których zjeżdża się oryginalną klatką górniczą w XIX-wiecznym szybie. Doskonale zachowały się tu m.in. stajnie koni używanych niegdyś do pracy pod ziemią. W dawnych wyrobiskach prezentowane są maszyny i urządzenia górnicze, m.in. lampy oraz sprzęt ratunkowy. Warto obejrzeć także interesującą wystawę geologiczną. Na powierzchni można zwiedzić budynek nadszybia i podziwiać wielkogabarytowe maszyny górnicze, między innymi maszynę wyciągową z 1927 r.

Osiedle Zandka - dawne robotnicze osiedle Huty Donnersmarcka - „Zandka” (Sandkolonie - Kolonia Piaskowa). Wzniesiona w latach 1900–1921 dla pracowników pobliskiej huty- robotników i urzędników przy obecnych ulicach Krakusa i Stalmacha. Składające się z wolno stojących wielorodzinnych 40 budynków o zróżnicowanej architekturze. Większość domów oparta była na typowym rzucie mieszczącym po cztery mieszkania na trzech kondygnacjach. Każde składało się z dwóch izb i kuchni z loggią. Toalety – po jednej na dwa mieszkania zlokalizowane były w ryzalicie i dostępne z półpięter klatki schodowej. Osiedle miało stanowić wizytówkę huty, dlatego projekt zakładał, iż budynki (z charakterystycznymi dla pejzażu miasta elementami muru pruskiego) będą zróżnicowane elewacjami. Domy dla urzędników projektowano w nieco wyższym standardzie. Oprócz zróżnicowanych obiektów mieszkalnych znajdowały się tam przedszkola i dom starców. Nieco później gmina wybudowała szkołę. Większość budynków wzniesiono w stylu zwanym „narodowym romantyzmem”, odwołującym się do budownictwa ludowego, niekiedy z elementami secesji. Mimo zniszczeń budynki zachwycają do dziś piękną snycerką.

Budynek dawnego przedszkola - Wzniesiony w 1912 roku w stylu modernizmu wg projektu Grünewalda i Bensheima z Berlina. Wewnątrz salka teatralna.

Domy urzędników - Zbudowane w 1912 roku w stylu modernizmu. Elewacja frontowa dekorowana drewnianą konstrukcją szkieletową z płaskorzeźbionymi płycinami.

Budynek mieszkalny - powstał ok. 1910 roku w stylu modernizmu, prawdopodobnie wg projektu Arnolda Hartmanna, na elewacji dekoracyjne płyciny płaskorzeźbione w drewnie. Piętro konstrukcji szkieletowej, dekoracyjne.

Teatr Nowy - Wzniesiony jako Kasyno dla urzędników i robotników Huty Donnersmarcka w 1901 roku w stylu historyzmu z elementami secesji. Posiadał salę teatralno-koncertową wybudowaną dla pracowników huty. Elewacja budynku zdobiona elementami muru pruskiego. Górne partie z dekoracją konstrukcji szkieletowej i dekoracją stiukową trójkątnego wykusza nad ryzalitem.

Szkoła dla dziewcząt - zbudowana przez Hutę Donnersmarcka w 1899 roku w stylu historyzmu z elementami secesji. Szczyt oraz partie poddasza w konstrukcji szkieletowej o dekoracyjnym układzie belek, ozdobne facjatki. W klatce schodowej fragmenty przeszklenia witrażowego.

Przedszkole/ koniec XIX w. – 1903/ dawna willa dyrektora huty Donnersmarcka

Filharmonia – Była Biblioteka Huty Donnersmarcka. Budynek wzniesiono w 1911 roku. Większą część zajmowała wielka sala z górnym świetlikiem. Szafy z książkami ustawione były pod ścianami i na galerii, a pośrodku stały stoły czytelni. W chwili otwarcia zbiory biblioteki liczyły 14 027 woluminów, większość stanowiła literatura piękna, zgromadzono też pokaźny księgozbiór literatury naukowej.

Restauracja „Impresja” - Była pływalnia kryta Huty Donnersmarcka. W lutym 1904 r. oddano ją do użytku. Basen miał 16,20 m długości, 8,50 m szerokości i głębokości od 80 do 180 cm. Ściany w kabinach natryskowych wykładane były kafelkami z wzorem secesyjnym. Galeryjka wsparta na słupach oblicowanych białymi kafelkami. Okna zamknięte łukiem odcinkowym, pierwotnie z przeszkleniem witrażowym. Przebieralnie zainstalowano na balkonie na wysokości pierwszego piętra. Wszystkie pomieszczenia oświetlono lampami elektrycznymi, a w całym budynku zastosowano ogrzewanie parowe. Pracownicy huty mieli na basen wstęp wolny, wszyscy pozostali musieli kupować bilety.

Sala gimnastyczna - Zbudowana przez Hutę Donnersmarcka w 1903 roku w stylu historyzmu i secesji. Otwarte wiązanie dachowe o ozdobnej ciesiołce, stężone ozdobnymi elementami metalowymi. Okna zamknięte półkoliście z fragmentami witraży.

Stalowy dom - Budynek 2-kondygnacyjny o niezwykłej konstrukcji, zbudowany z 8 metalowych ścian, połączonych na spaw, a wcześniej odlanych w zabrzańskiej hucie Donnersmarcka. Wybudowany został w 26 dni, w lipcu 1927 r. Budynek przeznaczony dla zamieszkania dla czterech rodzin, był prawdziwym architektonicznym eksperymentem. Jest to prawdopodobnie jedyny i najstarszy zachowany metalowy budynek w Europie.

Cmentarz żydowski - Założony w 1871 r. zgodnie z zasadami religii mojżeszowej poza terenem zabudowanym. Nekropolia posiada interesujący układ przestrzenny z osią centralną w postaci wybrukowanej kostką granitową alei. Na terenie cmentarza zachowało się ponad 700 nagrobków z inskrypcjami w języku hebrajskim i niemieckim, reprezentujących wolno stojące macewy w kwaterze dziecięcej do przyściennych grobowców rodzinnych w formach nawiązujących do neoantycznej architektury. Daty urodzin oraz śmierci pochowanych tu członków społeczności żydowskiej na nagrobkach są podawane od stworzenia świata, zgodnie z kalendarzem żydowskim.

Zabudowa kopalni Mikulczyce - Dawna kopalnia węgla kamiennego „Donnersmarckgrube”, częściowo zachowana w stylu secesyjnym z 1908 r. monumentalna cechownia z łaźnią oraz maszynownią szybu Jan. Kopalnia "Mikulczyce" powstała 22 sierpnia 1906 roku z połączenia wielu pól górniczych należących do spółki akcyjnej Donnersmarckhütte. Eksploatację rozpoczęto w roku 1903 od pola Neue Abwehr. W kopalni tej już od początku jej istnienia zastosowano najnowocześniejsze wówczas środki produkcji jak: napędzane benzolem lub elektryczne lokomotywy do podziemnego transportu czy elektryczną maszyna wyciągową. (Napęd klatki szybowej). W latach 1936 i 37 kopalnia Abwehr zdobywała nagrodę przechodnią Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu za wysokie bezpieczeństwo pracy. Nazwa do roku 1927 - kopalnia Donnersmarckhütte. W latach 1927-45 po przejściu do Gwarectwa Castellengo-Abwehr - kopalnia Abwehr. 
Od roku 1945 kopalnia pod nazwą "Mikulczyce" należała do Zabrzańskiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego. Od dnia 1 października 1960 przyłączono ją do kopalni Rokitnica pod nazwą Mikulczyce- Rokotnica. 1 stycznia 1970 roku zaś z kopalnią Ludwig-Concordia pod nazwą Concordia.

Remiza Straży Pożarnej - Zbudowana ok. 1907 roku w stylu historyzmu z elementami secesyjnymi, wg projektu Konrada Segnitza i Maxa Bogatzka dla potrzeb huty. Górne partie oraz facjatki konstrukcji szkieletowej z dekoracyjnym układem belek. Wieża pięciokondygnacyjna, w górnej części o konstrukcji szkieletowej z tarasem obserwacyjnym z drewnianymi arkadami. Do dziś budynek prawie w niezmiennej konstrukcji.

Donnersmarckowie, Henckel von Donnersmarck, rodzina niemieckich magnatów i przemysłowców. Protoplasta rodu, Łazarz (1551-1624), bankier cesarski, za pożyczki udzielane Habsburgom otrzymał w 1603 w zastaw dawne księstwo bytomskie.

W 1671 wyodrębniły się dwie główne linie rodu: bytomsko-siemianowicka i świerklaniecko-tarnogórska. Wzrost znaczenia obydwu linii Donnersmarcków wiązał się z górnictwem węgla i rud metali oraz hutnictwem. Pierwsze przedsiębiorstwa górniczo-hutnicze Donnersmarcków bytomsko-siemianowickich powstały w rejonie Tarnowskich Gór i Nowej Wsi. Od w XVIII w w ich posiadaniu znalazły się także dymarki w Halembie i Piasecznej. W 1718 zbudowano wielki piec w Halembie, jeden z pierwszych na Śląsku, w 1809 w Piasecznej, w 1815 powstał w Nowej Wsi wielki piec opalany koksem. W połowie XVIII w. także w Piasecznej działały należące do rodziny Donnersmarcków huty ołowiu i srebra. W 1786 rozpoczęto wydobywanie węgla kamiennego w kopalniach w Siemianowicach Śląskich. W 1850 przedsiębiorstwa Donnersmarcków bytomsko-siemianowickich dostarczały 23% surówki i 15% żelaza sztabowego wytwarzanego na całym Śląsku. W 1870 Donnersmarckowie nabyli hutę Królewską w Królewskiej Hucie, w tymże roku łączna wielkość zatrudnienia w ich zakładach wyniosła 7,7 tys. robotników. W kolejnych latach stan posiadania Donnersmarcków powiększał się, jednak w 1928 sprzedali prawie wszystkie zakłady, zatrzymując jedynie kopalnię węgla w Radzionkowie i kilka kopalń cynku w rejonie Tarnowskich Gór.

Donnersmarckowie linii świerklaniecko-tarnogórskiej posiadali od połowy XVIII w. wielki piec w Brynicy, w 1824 wybudowali hutę cynku w Bytomiu, w 1 połowie XIX w. także kilkanaście kopalni węgla kamiennego oraz hutę w Zabrzu. Pod koniec XIX i na początku XX w. ich stan posiadania powiększył się o kolejne kopalnie węgla, m.in. w Świętochłowicach (1873), Chropaczowie (1883) i Chwałowicach (1906). W okresie międzywojennym Donnersmarckowie linii świerklaniecko-tarnogórskiej, jako obywatele polscy, zachowali swoje zakłady znajdujące się w polskiej części Śląska.